[1].  لقمان: 6.

[2]. محمد بن یعقوب کلینی؛ الکافی؛ ج5، ص119 و ج6 ص431.

.[3] نوئل کارول؛ درآمدی بر فلسفۀ هنر؛ ص246.

.[4] آل‌عمران: 37.

.[5] سیدمحمدحسین طباطبایی؛ المیزان؛ ج3، ص173.

.[6] محمدباقر ملکی میانجی؛ مناهج البیان؛ ج3، ص231.سعید حوری؛ الاساس فی التفسیر؛ ج2، ص763.

[7]. الرحمان: 70.

.[8] الرحمان: 76.

[9]. تین: 4.

[10]. قلم: 1.

[11]. علق: 4.

مقدمه

انقلاب اسلامی ایران سرآغاز ورود جدی یکی از گرانبهاترین دانش‌ها یعنی فقه شیعه به عرصۀ حکومت و پاسخگویی به مسائل روز است. از سوی دیگر تنوع موضوعات و بروز مسائل نوپیدا از دو زوایۀ موضوع‌شناسی و حکم‌شناسی توجه به فقه را جدی‌تر می‌کند و تلاش برای یافتن پاسخ‌‌های جدید برای این دست مسائل را ضرورت می‌بخشد.

در خصوص هنر گرچه برخی مسائل همچون مجسمه‌سازی از گذشته مطرح بوده و هست، برخی دیگر به واسطۀ پیشرفت تکنولوژی و دانش بشری، سابقه ندارند؛ درنتیجه یافتن پاسخ درخور تلاشی دوچندان می‌طلبد. اگر هنر را تبدیل تصورات در ذهن به تجسم عینی یا مجازی تعریف کنیم، امروزه هنر در قالب‌‌های گوناگونی خود را مطرح می‌کند که با پیچیدگی‌‌های چشمگیری، هم در ناحیۀ موضوع و هم در ناحیۀ حکم همراه است.

این نوشته که حاصل چهار نشست علمی در موضوع فقه هنر است، با دو هدف طرح موضوع و تلاش در حکم‌شناسی موضوعات نوپیدا تهیه شده است. ترتیب نشست‌ها بر اساس تاریخ برگزاری تنظیم شده است و عبارت اند از:

1. نشست اول با موضوع «اسم‌گرایی، کارکردگرایی و هویت‌گرایی در فقه و هنر» بحث جدیدی را در موضوع رابطۀ حکم با عبارت‌های به‌کاررفته در آیات و رویات مطرح می‌کند و به این پرسش پاسخ می‌دهد که نگاه اسم‌گرایانه به موضوعات به‌کاررفته در متون دینی با نگرش کارکردگرایانه چه تفاوتی دارد و آثار این دو نگرش در احکام فقهی چگونه بروز می‌کند و به‌مناسبت از هویت‌گرایی و آثار آن نیز سخن به میان می‌آورد. نتیجۀ بحث در مباحث گوناگون فقهی به‌ویژه آثار هنری روشن می‌شود.

هر یک از نگرش‌‌های یادشده مخالفان و موافقانی دارد و هر دسته از فقیهان ادله‌ای اعم از آیات و رویات را مستند رأی خود ذکر می‌کنند. استاد محترم آیت‌الله ابوالقاسم علیدوست (عضو هیئت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشۀ اسلامی و استاد درس خارج حوزۀ علمیۀ قم) این بحث مهم را مطرح کرده و به‌تفصیل بدان پرداخته‌اند.

2. توجه به طرح چهار مصداق از کارهای هنری در فقه یعنی غنا، صورتگری (اعم از نقاشی و مجسمه‌سازی)، نواختن با سازهای موسیقی که گاه در فقه از آن به «استعمال آلات لهو» یاد می‌شود و رقص، این پرسش مهم را در طرح هر چهار عنوان یادشده در فقه می‌توان دید که انگیزه و محتوا چه تأثیری در حلیت یا حرمت هنرهای یادشده دارد؟

با توجه به اینکه آرای متفاوت فقهی را در هر یک از چهار موضوع فوق شاهدیم و به تناسب می‌توان همان مباحث را در مصادیق نوپیدای هنری نیز مطرح کرد، کرسی ترویجی‌ای با عنوان «نقش انگیزه و محتوا در حلیت و حرمت هنر» به این موضوع اختصاص یافت. ارائه‌دهندۀ بحث حجت‌الاسلام و المسلمین سیف‌الله صرامی (از اعضای هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی و رئیس پژوهشکدۀ فقه و حقوق و استاد درس خارج حوزۀ علمیۀ قم) بودند و نقد آن را استادان محترم حجت‌الاسلام و المسلمین محمدعلی خادمی کوشا (از اعضای هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، مدیر گروه دانش‌های وابسته به فقه و از استادان درس خارج حوزۀ علمیۀ قم) و حجت‌الاسلام و المسلمین محمدعلی حیدری (عضو هیئت علمی و مدیر گروه دین، فرهنگ، هنر و ارتباطات در حوزۀ علمیۀ مشکات و مدرس حوزه و دانشگاه) بر عهده داشتند.

طرح و نقد مسئله در یک جلسۀ علمی و شنیدن آرا و استدلال‌‌های دو طرف از مزایای این دست نشست‌‌های علمی است که طبعاً در بحث فقه و هنر هم می‌تواند زوایای جدیدی را برای بحث و بررسی بیشتر پیش روی محققان قرار دهد.

3. سومین نشست از سلسه‌نشست‌‌های در موضوع فقه هنر را به بحث «آزادی بیان با تأکید بر آفرینش‌‌های هنری» اختصاص دادیم. ازآنجاکه هنر خود زبان‌‌ گویای هنرمند است و گاه برخی محدودیت‌‌ها اعم از حقوقی یا نگرش‌‌های فقهی می‌تواند مانعی در توسعۀ آثار هنر به شمار آید یا به‌عکس اصول حقوقی و ادلۀ فقهی که از آزادی بیان به عنوان یک ارزش یاد می‌کند، زمینۀ بالندگی هنرمند را فراهم می‌آورد. این نشست در نوع خود زوایای گوناگونی را مطرح می‌کند و به بحث می‌گذارد.

استاد محترم دکتر محمود حکمت‌نیا (از‌‌ اعضای‌‌ محترم هیئت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشۀ اسلامی) عهده‌دار طرح و بررسی این مباحث در نشست یادشده بودند و نقد سخنان ایشان را دکتر سیداحمد حبیب‌نژاد (عضو هیئت علمی دانشگاه تهران (پردیس فارابی قم)) و حجت‌الاسلام و المسلمین رضا اسلامی (از اعضای هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی و مدرس حوزه و دانشگاه) بر عهده داشتند.

4. یکی دیگر از مصادیق نوپیدا در عصر حاضر برای هنر را می‌توان بازی‌‌های ‌‌رایانه‌ای‌‌ دانست که با برگزاری نشستی با عنوان «بازی‌های ‌‌رایانه‌ای‌‌،‌‌ چیستی، ضرورت‌ها و چالش‌های فقهی آن» با دعوت از استادان حوزه و دانشگاه بدان پرداختیم.

این بحث، هم به لحاظ موضوع‌شناسی و هم از نظر حکم فقهی با ارائۀ استادان زیر به انجام رسید: دکتر بهروز مینایی (عضو هیئت امنای بنیاد ملی بازی‌‌های ‌‌رایانه‌ای‌‌ و دانشیار دانشگاه علم و صنعت)،‌‌ حجت‌الاسلام و المسلمین محمدعلی خادمی کوشا (عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، مدیر گروه دانش‌های وابسته به فقه و از مدرسان دروس سطوح عالی حوزۀ علمیۀ قم) و دکتر سیدمحمدعلی سیدحسینی‌‌ (معاون پژوهش بنیاد ملی بازی‌‌های ‌‌رایانه‌ای‌‌ و رئیس مرکز تحقیقات بازی‌‌های دیجیتالی (دایرک)).

این نشست علمی گرچه توانسته به برخی مسائل نوپیدا در این زمینه پاسخ دهد، بخش چشمگیری از مباحث آن‌‌ بر موضوع‌شناسی و معرفی موضوعاتی برای تحقیقات فقهی در آینده اختصاص یافته است که امید است تلاش طلبه‌های جوان در پاسخگویی به مسائل مطرح‌شده، زمینۀ تهیۀ آثار فاخر فقهی را در قالب رساله‌‌های سطح سه و چهار حوزۀ علمیه فراهم آورد.

این نوشته حاصل تلاش پژوهشکدۀ فقه و حقوق در برگزاری جلسات یادشده و ارائه و شرکت استادان گوناگون از حوزه و دانشگاه است، امید می‌رود زمینۀ بحث‌‌های علمی و فقهی متعدد را در حوزۀ فقه هنر فراهم آورد.

در پایان از استادان شرکت‌کننده در جلسات، حاضران محترمی که خود از فرهیختگان حوزه و دانشگاه بودند و با طرح پرسش‌ها بر غنای مباحث افزودند و همکاران دیگری که هر یک سهمی در به‌ثمرنشستن این تحقیق داشتند، سپاسگزارم و توفیق همگان را در خدمت به دین از درگاه حق تعالی مسئلت دارم.

اسماعیل آقابابائی بنی

تابستان 1400 شمسی