نهضت عاشورا جستارهای کلامی، سیاسی و فقهی


خرید نسخه الکترونیکی
خرید نسخه چاپی

نویسنده:
جمعی از محققان

ناشر: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی(وابسته به دفتر تبلیغات اسلامی)

تهیه: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی

چاپ اول: 1387

شمارگان:1400

قیمت:

نهضت عاشورا جستارهاى كلامى، سياسى و فقهى

سخنى با خواننده

عاشورا، تجلى‌گاه اوج عبوديت آدمى در برابر خداوند و نهايت عشق به حق تعالى است. عاشورا، بزرگ ترين كلاس درس، سمبل شهادت طلبى و پاك بازى در راه عقيده است. آزادى خواهى، عدالت طلبى و حق طلبى در فراخناى تاريخ است و در‌عين حال حادثه عاشورا بدون شك، الهام بخش‌ترين و نيز‌دل خراش‌ترين رويداد در تاريخ اسلام به شمار مى آيد. اين رخداد از هنگامه وقوع تاكنون همچون خورشيدى عالمتاب به جان هاى مرده گرمى بخشيده و فرهنگ آزادگى و آزادى خواهى، ايثار و شهادت، عبوديت و معرفت، عزت و كرامت نفس، صبر و بردبارى و بالاخره جوان مردى و جهاد در راه عقيده و مرام را به انسان ها اعم از مسلمان و غير مسلمان آموخته است و گذشت زمان نه تنها موجب محو آن از خاطره ها نشد، بلكه كشش و ژرفايى آن هر ساله موجب تجمع‌عظيم مردم در محافل و مجالس عزاى حسينى مى گردد;‌هم‌چنان كه رسول اكرم(صلى الله عليه وآله)فرمود:‌«حرارتى كه شهادت امام حسين(عليه السلام)‌در‌قلب‌هاى مؤمنان بر‌جاى نهاده، هرگز به سردى نمى‌گرايد».
 
 قيام امام حسين و حادثه عاشورا از ديرباز تاكنون مورد توجه و عنايت متفكران و تحليل گران مسلمان و غير مسلمان و نيز شيعه و سنى واقع شده و آن را از زواياى مختلف مورد تحقيق و بررسى قرار داده اند; امّا مفقود شدن برخى منابع و تحريف بعضى ديگر و انعكاس نيافتن پاره اى از جزئيات پيش و پس اين واقعه در كنار فقدان توجه به ريشه هاى اين رخداد و بى بهرگى از بصيرت عميق دينى و اسلام شناسى راستين و نيز عدم تجزيه و تحليل مدارك و شواهد تاريخى و خصوصاً تعصب مذهبى و يك سويه نگرى به نهضت حسينى; اولاً، منشأ ظهور شبهاتى از جانب دشمنان اهل بيت درباره حقانيت و مشروعيت نهضت امام(عليه السلام) شده و ثانياً، موجب ارائه تحليل هاى سخيف درباره عوامل و اهداف نهضت عاشورا از سوى برخى از نويسندگان گشته است.


در مجموعه حاضر كه حاصل تلاش جمعى از فضلا و انديشوران است، تلاش شده نهضت عاشورا از سه جنبه فقهى، كلامى و سياسى مورد تحليل قرار گيرد، تا تبيين صحيحى از زمينه ها، عوامل و اهداف حركت سيدالشهدا(عليه السلام) و پى آمدهاى آن به دست آيد. نويسندگان كوشيده اند دفاعى منطقى و پاسخ هايى مدلّل به شبهات برخى از متعصبان ساير فرق يا مستشرقان ناآگاه و مغرض ارائه كنند كه با زير سؤال بردن حقانيت و مشروعيت قيام عاشورا، آن را خروج بر حكومت اسلامى و خليفه پيامبر دانسته اند، يا اين حماسه را حركتى قدرت طلبانه معرفى كرده اند و يا اقدام امام را از مصاديق به هلاكت انداختن خويش به شمار آورده اند.


  هم چنين اين مجموعه مى تواند توضيحى اقناع گر براى ذهن هاى جستوجوگرى باشد كه با پرسش ها و تأملات زير روبه رويند:


  1. هدف امام از قيام چه بود؟ آيا به قصد براندازى حكومت يزيد و تشكيل حكومت اسلامى بوده، يا افشاى مفاسد و فجايع بنى اميه يا داشتن دستور ويژه اى از جانب خداوند و يا اين كه امام اصلاً هدفى جز شهادت نداشته است؟


 2. نقش و ميزان تأثير عوامل محيطى همچون دعوت كوفيان در حركت امام چه اندازه بود؟
 3. آيا علم معصومان(عليهم السلام) به جزئيات و نحوه شهادت شان نيز تعلق مى گيرد؟ اگر آرى، چرا حضرت سيدالشهدا(عليه السلام)بر حركت خود اصرار داشتند؟


4. اگر به دست گرفتن حكومت وظيفه شرعى امام(عليه السلام) بوده، پس چرا اقداماتى برنامه ريزى شده براى اين مقصود صورت ندادند؟


 5. چرا امام حسين(عليه السلام) همانند برادر مهتر خود حضرت مجتبى(عليه السلام) صلح نكرد؟

 6. چرا امام در آغاز زمام دارى يزيد قيام نمودند و در زمان معاويه اقدامى نكردند؟ و شبهات و پرسش هاى ديگر.
 اميد است اين تلاش اندك در درگاه آن امام احرار و زبده اخيار مقبول افتد و گامى فراسوى تعميق باورها و گسترش ضد آگاهى مذهبى جامعه شيعى از يك سو و دريچه جديدى براى آشنايى مؤثرتر پژوهش گران ساير اديان و فرق با منطق امامت و ابعاد ولايت در انديشه اسلام ناب از ديگر سو به شمار رود.
 پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامى نقد عالمانه مخاطبان فرهيخته اين اثر را فرصتى مغتنم جهت هم انديشى هاى سازنده و تعالى بخش و عامل مهم براى پويايى انديشه و شرط لازم براى توليد بهينه دانش دينى مى داند. در پايان از همه نويسنگان محترم و مديران ارجمند پژوهشكده هاى «فقه و حقوق»، «فلسفه و كلام» و «علوم و انديشه سياسى» و مديران سخت كوش گروه هاى علمى اين سه پژوهشكده و ساير همكاران علمى و فنى كه براى پديد آوردن اين اثر تلاش كرده اند، سپاس گزارى مى كنيم و از خداوند متعال براى شان توفيقات بيشتر براى خدمت به مكتب اهل بيت(عليهم السلام) مسئلت مى كنيم.


  پژوهشگاه علوم وفرهنگ اسلامى

 
 بخش اول: مقاله هاى كلامى

 

 ـ بازخوانى نظريه هاى مهم درباره فلسفه قيام حسينى


 ـ معرفت خداوند در مشرب عرفانى امام حسين(عليه السلام)


 ـ جلوه اى از عرفان حسينى


 ـ دعا و مناجات از ديدگاه امام حسين(عليه السلام)

 ـ معقوليت و وجه دينى مراسم عزادارى امام حسين(عليه السلام)


 ـ مهدى و مهدويت از ديدگاه امام حسين(عليه السلام)


 بازخوانى نظريه هاى مهم درباره فلسفه قيام حسينى

 
 احمد مبلغى

...............................................................................................................................................................
  مقدمه 
 جريان قيام امام حسين به لحاظ برخوردارى از ابعادى ويژه و منحصر به فرد، نظريه‌هاى متعددى را در طول تاريخ به خود متوجه كرده است. اين نظريه‌ها از طيف متنوع و گسترده‌اى از تحليل ها و نگرش‌هاى تاريخى، كلامى، حماسه‌اى، فقهى و... شكل‌گرفته‌اند.

 اين تنوع و تعدد در نظريه پردازى درباره قيام امام حسين به پيدايش ادبياتى فربه و غنى درباره اين قيام تاريخى انجاميده است، ولى در عين حال در سايه اين نظريه ها زوايا و پرسش هاى بسيارى پديد آمده است كه بايد آنها را پاسخ داد. واقعيت اين است هنگامى مى‌توان از اين ادبيات غنى بهره‌گرفت كه بتوان آن را به سمت بهره ورى نهايى و ابهام زدايى كامل به پيش برد.

 مقايسه ميان نظريه‌هاى شكل گرفته و بازخوانى آنها از منظر و زاويه اين مقايسه، ضرورتى است كه تا حدود بسيار اين مهم را برمى‌آورد. رسالتى كه اين مقاله بر دوش گرفته انجام دادن اين مقايسه است، به تعبير ديگر اين مقاله مى‌كوشد:

 اولا، آن چه را گفته و ارائه كرده‌اند در ساختارى مقايسه‌اى و انسجام بخش قرار دهد تا جاى‌گاه و نسبت هر يك با نظريه هاى ديگر به دست آيد.


 ثانياً، نكته‌ها و تحليل‌هايى نو در هر زمينه و نسبت به هر نظريه ارائه كرده، راه را براى بحث و مطالعه اين نهضت در آينده ـ هر چند تا حدّى و سطحى از موفقيت ـ هموار كند.

در زمينه فلسفه و هدف قيام حسينى نظريه‌هايى چند شكل گرفته است كه مهم‌ترين آنها بدين شرح است:

1. تشكيل حكومت;

 2. شهادت خواهى;

 3. فرار از مرگ;

 4. اهداف متوازى;

 5. مبارزه با شرايط انسداد سياسى در عصر يزيد.

 در اين جا، به بررسى هر يك از آنها مى‌پردازيم:

1. تشكيل حكومت

 شخصيت هايى چند، نظريه هدف بودن تشكيل حكومت براى امام حسين را البته با منظرهايى متفاوت ارائه كرده اند، ديدگاه هاى شكل گرفته در اين زمينه را مرور مى كنيم:

 الف) ديدگاه شيخ طوسى

 شيخ طوسى تحت تأثير نگرشى ويژه همراه با تحليلى از دوران امام حسين(عليه السلام)عزيمت امام حسين به كوفه را حركتى براى تشكيل حكومت ارزيابى كرده است. نگرش وى آن بود كه اگر در امام گمان به اثر بخش بودن حركتى در جهت تشكيل حكومت پديد آيد، همت كردن و اقدام او بر انجام دادن آن ضرورى مى گردد، در اين زمينه مى گويد:

 ما مى دانيم كه هر گاه گمان بر امام چيره شود كه با انجام نوعى از فعاليت به حق خود مى رسد و امرى را كه به او تفويض شده، به دست مى آورد انجام آن بر او واجب است، اگر چه نوعى از مشقت در آن نهفته باشد.(1) وى در تحليل و ارزيابى تاريخى خود از دوران شكل گيرى حادثه كربلا به اين نتيجه

 1. شيخ طوسى، تلخيص الشافى، ج 4، ص 182.

 مى رسد كه زمينه هاى پيش از رخداد كربلا به گونه اى بوده كه احتمال ثمربخش واقع شدن تحريك سياسى بر ضد يزيد و به نتيجه رسيدن اقدام براى تشكيل حكومت را جدى مى نموده است و از همين جا گمان به پيروزى در امام حسين پديد آمده است، در اين باره مى گويد: عوامل پيروزى بر دشمن آشكار گشته بود.(1)
 و نيز مى گويد: امام به سوى كوفه حركت نكرد مگر پس از بسته شدن ميثاق ها، عهدها و پيمان ها با او و بعد از رسيدن نامه ها به او مبنى بر اين كه ما بدون هيچ اكراهى، اطاعت خواهيم كرد... .

ب) ديدگاه يكى از معاصران

 صالحى نجف آبادى يكى از محققان معاصر با نگرشى ويژه قيام امام حسين(عليه السلام)را مورد مطالعه قرار داده و به اين نتجه رسيده است كه هدف امام از قيام تشكيل حكومت بوده است. وى براى اين كه بتواند آزادانه مطالعه خويش را سامان بخشد از آغاز كوشيده تا به حوزه بررسى مبناى كلامىِ علم داشتن امام پاى نگذارد و با به كار بردن اين جمله كه بايد با صرف نظر از علم داشتن امام به غيب كه دو گروه از عالمان نسبت به آن در برابر هم صف آرايى كرده اند قيام امام حسين را بررسى كرد، مطالعه خود را شكل دهد.(2)

 وى قيام امام حسين و حركت وى را تشكيل يافته از چندين مرحله توصيف مى كند:

 نخستين مرحله را مقاومت امام در مقابل تهاجم حكومت و زياده خواهى آن مى داند. امام به اعتقاد وى در اين مرحله به ارزيابى شرايط پيرامون خود دست مى زند و مى كوشد تا مانند هر سياست مدار ديگر وضعيت هاى اطراف خود را تحليل كند; به تعبير ديگر اصلى ترين دل مشغولى امام حسين(عليه السلام) در اين مرحله سنجيدن شرايط براى تشكيل حكومت بوده است. اين مرحله از هنگام خروج امام حسين آغاز مى شود و تا زمان اقامت امام در مكه طول مى كشد.


1. همان.

2. صالحى نجف آبادى، شهيد جاويد، ص 11.

 مرحله دوم را ايستادگى و دفاع امام در برابر تهاجم حكومت وقت از يك طرف و اقدام وى جهت دست يابى به حكومت و آماده سازى شرايط براى آن از طرف ديگر تشكيل مى دهد. اين مرحله با خروج امام از مكه آغاز مى شود و تا روبه رو شدن با لشكريان حر تداوم مى يابد.

مرحله سوم نيز از هنگام مواجه شدن با حر شروع مى گردد. اين مرحله تا شروع كند ادامه مى يابد. امام حسين در اين مرحله كوشيد تا از بروز جنگ جلوگيرى كند و به صلح شرافت مندانه دست يابد. امام در اين كوشش خود تا سر حد متعاقد كردن عمال حكومت براى صلح پيش رفت.

مرحله چهارم يا نهايى از لحظه هجوم نيروهاى دشمن شكل گرفت. آن چه امام حسين در اين مرحله انجام داد دفاعى سربلند و افتخارآميز در قبال تهاجمى خون بار و وحشيانه بود، دفاعى كه با شهادت حضرت(عليه السلام) به پايان رسيد.

وى براى اثبات ادعاى چهار مرحله اى بودن قيام، دلايل هر مرحله را به تفصيل ارائه كرده است.(1)
 چكيده سخن اين كه طبق اين نظريه، امام حسين از ابتدا تا انتها يك هدف را دنبال نمى كرده است، بلكه به تناسب موقعيت هايى كه در آنها قرار مى گرفت به تعيين راهبرد و تعريف هدف دست مى زد، به اين ترتيب هدف امام حسين در مرحله اول حكومت و در مراحل بعدى مواردى چون بازگشت به مدينه و شهادت معرفى مى گردد. با اين حال با به شهادت سپردن خويش و خاندانش تأثير شگرف تر را بر جاى مى نهد.

نشانه هايى در توجيه نظريه و چالش هايى فراروى آن اين ادعا كه امام حسين به عزم تشكيل حكومت بار سفر به كوفه را بسته و هدف وى انجام اين كار بوده است با چند نشانه تقويت مى گردد. در عين حال اين نظريه با چالش هايى

1. همان، ص 246ـ340.

روبه رو است كه تمام بودن آن منوط به حلّ علمى اين چالش هاست. در زير ابتدا به نشان هاى تقويت كننده نظريه اشاره مى كنيم، سپس به چالش هاى فراروى آن مى پردازيم:

1. نشانه هايى در توجيه نظريه

نشانه هاى زير حكايت گر هدف بودن تشكيل حكومت در قيام امام حسين(عليه السلام) مى باشند:

يكم، داستان مسلم: داستان رفتن مسلم به كوفه به نمايندگى امام از چند جهت بيان كننده حكومت خواهى حضرت در نهضتى كه به پا داشت مى باشد:

الف) اصل اعزام او به كوفه: دو ديدگاه درباره هدف امام از اعزام مسلم به كوفه وجود دارد:

ديدگاه اول: فرستادن مسلم به اين منظور بوده كه به ارزيابى زمينه هاى عملى تشكيل حكومت بپردازد، امام خمينى اين ديدگاه را دارد:

او مسلم را فرستاد تا مردم را دعوت كند به بيعت تا حكومت اسلامى تشكيل دهد و اين حكومت فاسد را از بين ببرد.(1)

ديدگاه دوم: امام حسين مسلم را به منظور سنجيدن انگيزه هاى مردم كوفه گسيل ساخت; بنابراين دليل اعزام مسلم ارزيابى ميزان صحت و صداقت ادعاهاى كوفيان و گزارش آن مى باشد.

بخشى از نامه امام به كوفه به هنگام فرستادن مسلم به آن ديار، خود به صراحت اين وظيفه را كه ديدگاه دوم از آن سخن مى گويد يادآور شده است; حضرت به آنان نوشت:

اگر به من بنويسيد كه رأى اعيان و صاحبان خرد و فضل شما بر مثل آن چه فرستادگان شما آوردند و در نامه هايتان خواهد اتفاق يافته است به سوى شما خواهم آمد.(2)


هر يك از دو ديدگاه فوق را كه بپذيريم فرستادن مسلم را بايد نشانه اى بر جهت گيرى هاى حكومت گرايانه امام حسين(عليه السلام) به شمار آوريم، به تعبير ديگر مطالعه و

1. صحيفه نور، ج 1، ص 174.

2. الارشاد، ج 2، ص39; ابن اعثم، الفتوح، ج 5، ص 30.

بررسى ديدگاه هاى فوق حاكى از آن است كه هر دو ديدگاه مى توانند توجيه گر حكومت خواهى امام حسين باشند. ديدگاه نخست بر اين رأى است كه مسلم براى تصحيح و انگيزش بيشتر مردم به تشكيل حكومت راهى كوفه شد. ديدگاه دوم نيز به ضميمه يك واقعيت تاريخى ديگر تأكيدى بر جهت گيرى حكومت گرايانه امام حسين خواهد بود، اين واقعيت ارسال نامه اى از سوى مسلم به امام حسين است كه از وى مى خواهد در حركت به سمت كوفه شتاب كند، چرا كه مردم با او همراه اند.(1) جالب آن كه امام حسين پس از دريافت اين نامه بدون هدر دادن وقت به سمت كوفه رهسپار مى شود.(2) اگر اين نامه و پاسخ عملى امام حسين انجام نمى شد اين احتمال وجود داشت كه مأموريت مسلم را محدود به تحركى سياسى براى ارزيابى زمينه هاى حكومت بدانيم و نه يك مأموريت مشخص براى زمينه سازى حكومت و ارائه گزارشى كه قرار است مبناى تشكيل حكومت و اقدام هاى سياسى بعدى قرار گيرد، ولى با وجود اين نامه و جواب عملى امام، اين احتمال مردود شمرده مى شود.

منبع:
كلمات كليدي : کتاب

تاریخ خبر: 1397/8/30 چهارشنبه
تعداد بازدید کل: 1728 تعداد بازدید امروز: 4
 
امتیاز دهی
 
 

[Control]
تعداد بازديد اين صفحه: 1729

آدرس: قم - میدان شهدا - خیابان معلم   پژوهشکده فقه و حقوق
تلفن: 371160 - 025  داخلی 1364
ایمیل: feqh@isca.ac.ir

ایتا
پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی
خانه | بازگشت | حريم خصوصي كاربران |
Guest (PortalGuest)

پژوهشكده فقه و حقوق
مجری سایت : شرکت سیگما