کرسی ترویجی «تأملی در آموزه‌های حقوق بشری قیام امام حسین علیه السلام » در روز سه شنبه 19 تیرماه 1403 با ارائه حجت الاسلام و المسلمین دکتر مهدی فیروزی عضو گروه مسائل فقهی و حقوقی پژوهشکده فقه و حقوق و ناقد محترم حجت الاسلام والمسلمین دکتر حسین جوان‌آراسته عضو هیأت علمی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه و مدیریت حجت الاسلام و المسلمین دکتر محمد مهدی محب الرحمان عضو گروه مسائل فقهی و حقوقی پژوهشکده فقه و حقوق برگزار گردید.
در ابتدا حجت الاسلام والمسلمین دکتر فیروزی بیان داشت:
به‌رغم گذشت چندین قرن از قیام اباعبدالله الحسین(ع)، گرچه در باره این قیام و نهضت عاشورا از سال 61 هجری تا امروز فراوان گفته شده و نوشته شده اما این حادثه و رویداد از چنان اهمیت و ابعاد گسترده‌ای برخوردار است.
این ظرفیت الهام‌بخشی نهضت و قیام اباعبدالله الحسین(ع)، رسالت بزرگی را بر دوش همه دینداران به ویژه جامعه علمی می‌گذارد که با تأمل در ابعاد آن، متناسب با هر زمانی، درس‌ها و آموزه‌های آن را به مثابه چراغی هدایتگر برای زندگی بشر و نه فقط مسلمانان استخراج نمایند.
اما پرسش اصلی که این نشست به دنبال پاسخ به آن بوده، چنین طرح شده است: «قیام و نهضت امام حسین(ع) دربردارنده چه آموزه‌های حقوق بشری است؟»
عضو هیأت علمی گروه مسائل فقهی و حقوقی پژوهشکده فقه و حقوق در ادامه به تحلیل و بررسی برخی از مصادیق و آموزه‌های حقوق بشری آن پرداخت و چنین برشمرد:
1. تأکید فراوان بر رعایت و احترام به کرامت و منزلت انسانی
یکی از آموزه‌های حقوق بشری در کلام و رفتار اباعبدالله الحسین(ع)، تأکید فراوان بر احترام به کرامت و منزلت انسانی است. حفظ کرامت انسان به این است که انسان تحقیر نشود، ابزار دیگران قرار نگیرد، حق انتخاب و اراده آزادش از او سلب نشود. در سخنان آن حضرت از ابتدای قیام تا عصر عاشورا این ویژگی برجسته است.
وقتی امام حسین برای بیعت با یزید تحت فشار قرار می‌گیرد و حق انتخاب و اراده آزاد او نادیده انگاشته می‌شود، سخنانی را بیان می‌کند که نشان می‌دهد عزت، حرمت و کرامت انسانی او اجازه نمی‌دهد که برای اینکه چند روز بیش‌تر زنده بماند، از روی اجبار و بر خلاف میل باطنی و بر خلاف حق، دست بیعت به فردی همانند یزید بدهد. چرا که بیعت با یزید به معنای تأیید حکومت ظالم و تمام ظلم‌هایی است که در حق مردم روا داشته است. لذا حضرت فرمودند: من هرگز به این ذلت تن نمی‌دهم و مرگ با عزت را بر زندگی با ذلت ترجیح می‌دهم و حاضرم با عزت بمیرم، اما با ذلت زندگی نکنم.
2. تأکید بر رعایت عدالت و رفتار عادلانه با انسان‌ها و ممنوعیت نقض آن
عدالت‌خواهی و ستم‌ستیزی و مقابله با ستمگران به ویژه حاکم ستمکار یکی از درس‌های حقوق بشری عاشورا است. این درس عاشورا است که اگر انسان در برابر ستم و ستمگر سکوت کرد و بی‌تفاوت ماند، در حکم همان ستمکار است.
3. تأکید بر حق حیات افراد و ممنوعیت نقض آن
امام حسین(ع) یکی از دلایل قیام خود و عدم بیعت با یزید و مقابله با او را حمایت از حق حیات افراد می‌داند؛ زیرا طبق فرمایش امام، یزید حق حیات افراد را نقض می‌کند.
البته باید توجه کرد که گرچه در حق بر حیات، آن‌گونه که در اسناد بین‌المللی آمده است، تفسیر مادی از آن یعنی حفظ النفس، مطرح است که درست هم هست اما به‌نظر می‌رسد این تفسیر، تفسیر حداقلی و مضیقی از آن است؛ زیرا حق بر حیات، فقط حق حیات مادی را شامل نمی‌شود بلکه حق زندگی و حیات معنوی را هم شامل می‌شود.
4. توجه به حق تعیین سرنوشت انسان‌ها و انتخاب آزادانه آن‌ها
یکی از جلوه‌های مهم و زیبای حقوق بشری در قیام امام حسین(ع) تأکید آن حضرت بر حق افراد در تعیین سرنوشت و حق انتخاب آزادانه آن است. با اینکه اصحاب اباعبدالله الحسین(ع) در بیعت آن حضرت بودند و قاعدتاً می‌بایست آن حضرت را همراهی می‌کردند، به نقل منابع تاریخی، از ابتدای حرکت حضرت تا روز عاشورا، حداقل ۳ بار اعلام کردند که بیعت خود را از آنان برمی‌دارند و برداشتند و آنان را در انتخاب مسیر زندگی و تعیین سرنوشت خود آزاد گذاشتند.
5. توجه دادن به رعایت حق‌الناس و حرمت اموال و حق مالکیت افراد
براساس اسناد تاریخی، روز دوم محرم، کاروان امام حسین(ع) وارد سرزمین کربلا شد و امام حسین(ع) و اصحابش روز سوم، در این سرزمین مستقر گشتند و همزمان عمر بن سعد نیز با لشکریان خود به این سرزمین وارد شد. از اتفاقاتی که روز سوم در صحرای کربلا رخ داده است، خرید محدوده مشخصی از زمین کربلا توسط امام حسین(ع) است.
آن‌چه از این نقل تاریخی قابل برداشت است، اهمیت و ضرورت «رعایت حقوق دیگران» یا «رعایت حق‌الناس» است.
6. تأکید بر حق افراد در انتقاد از خطای حاکمان
یکی دیگر از جلوه‌های حقوق بشری قیام امام حسین(ع)،تأکید آن حضرت به حق افراد بر اعتراض به خطای حاکمان و انتقاد نسبت به آنان و امر به معروف و نهی از منکر است.
آن حضرت ابتدا معیار و ویژگی یک حاکم اسلامی و حکمرانی اسلامی را برای مردم بیان می‌کند تا معلوم شود که حاکم مسلط بر جامعه یعنی یزید که مورد اعتراض و انتقاد قرار گرفته است، هیچکدام از این ویژگی‌ها را ندارد و مردم گمان نکنند که امام(ع) به حاکمی اعتراض می‌کند که طبق کتاب خدا حکومت می‌کند.
لذا آن حضرت هنگام خروج از مدینه در وصیت خودش به محمدبن حنفیه باز تأکید می‌کند که قیام او برای قدرت‌طلبی و مانند آن نیست بلکه هدفش اصلاح امور و حکمرانی جامعه بر طبق سنا رسول الله(ص) است.
در این عبارات حضرت، هدف عام از قیام خود را امر به معروف و نهی از منکر می‌داند. اما در موارد دیگر، آن حضرت تمرکز خود را بر اعتراض به خطای حاکمان و انتقاد نسبت به آنان و امر به معروف و نهی از منکر حکومت و حاکم ظالم عصر خویش یعنی یزید قرار دمی‌دهد.
7. احترام به حق افراد در دسترسی به اطلاعات
یکی از درس‌های مهم حقوق بشری قیام امام حسین(ع)، تأکید آن حضرت بر حق بر اطلاعات و دسترسی آزاد به اطلاعات از سوی اصحاب و در اختیار قرار دادن آزاد اطلاعات از سوی امام(ع) به اصحاب بود. امام برای جلب افراد و نگه داشتن آنان در سپاه کم تعداد خود، اخبار و اطلاعات را از مردم پنهان نكرد، بلكه شفافيت را در اطلاع رسانی و خبررسانی در پیش گرفت.
وقتی که امام حسین(ع) می‌خواست از مکّه حرکت کند در خطبه‌ای، با صداقت تمام اطلاعات لازم را به همراهان خود داد. چون ممکن بود برخی فکر کنند امام(ع) در این حرکت به حکومت یا پیروزی و غنائمی می‌رسند، این کار را نکرد. به آنان با روشنی گفت که هرکس آمادگی کشته شدن در راه خدا دارد، همراه ما بیاید: «مَن كان فينا باذلاً مُهجَتَه‌ُ موطنّاً علي لقاءِ اللهِ نفسَه‌ُ فَلَيَرْحَل معنا فَانّي راحل مصبحاً انشاءالله؛ هر یک از شما حاضر است در راه ما از خون قلب خویش بگذرد و جانش را در راه ما نثار کند آماده حرکت با ما باشد».
علاوه بر این، به نقل منابع تاریخی، در طول مسیر نیز هرجا اطلاعات تازه‌ای به حضرت می‌رسید، آن را در اختیار یاران خود قرار می‌دادند.
8. احترام به حق بر دینداری و عمل بر طبق آن
تأکید بر ارزش‌های اسلامی و حق دینداری و عمل بر طبق آن یکی دیگر از درس‌های حقوق بشری عاشورا است. بر همین اساس هنگامی که اسلام و ارزش‌های آن از سوی امویان مورد تهاجم قرار گرفته بود امام حسین(ع) برای پاسداری از اسلام قیام کرد.
آن بزرگوار برای حفظ دین و حق مردم بر دینداری، حاضر شد جان خود را فدا کند. لذا می‌فرماید: «ان کان دین محمد لم یستقم الاّ بقتلی فیاسیوف خذینی؛ اگر دین جدّم جز به کشته شدن من استوار نمی‌ماند پس ای شمشیرها مرا فرا گیرید.»
9. تأکید بر حق افراد جامعه بر حقیقت:
یکی دیگر از آموزه‌های حقوق بشری قیام اباعبدالله الحسین(ع)، قیام در راستای استیفای حق افراد جامعه بر حقیقت است. حقیقت در مقابل کذب و نادرستی و یا بی‌اطلاع‌مانی از وقایعی است که رخ می‌دهد و از این روست که حقیقت را می‌توان زیر بنای حکومت قانون به شمار آورد.
پس از مرگ معاویه، فرزندش یزید، شخصیت رسوایی که مردم از وضعیت او اطلاع داشتند، روی کار آمد. در این زمان زمینه تبلیغات علنی امام حسین (علیه السلام) و بیان حقیقت امر فراهم گشت و آن حضرت سخنان خویش را صاف و صریح با مردم در میان گذاشت و مردم را از بیعت با این فرد فاسد بر حذر داشت. تا آن زمان، حتی افرادی که پیامبر اکرم (صلی الله علیه وآله) را با چشم خود دیده بودند و از تربیت‌شدگان آن حضرت محسوب می‌شدند، باور نمی‌کردند که این دستگاه، حکومتی ضداسلامی است.
در این حال بود که امام حسین (علیه السلام) قیام کرد و از این رو، قیام آن بزرگوار را می‌توان برای قیامی در راستای استیفای حق افراد جامعه بر حقیقت دانست.
سپس حجت الاسلام و المسلمین دکتر جوان آراسته نقدهای خود را چنین طرح فرمودند:
1. در مورد کرامت، باید گفت زاینده هیچ حقی نیست مگر حقِ هدایت. انسان حق دارد هدایت شود.
2. در مورد حق دینداری، به نظر می رسد این حق به معنای آزادی دین داری در نظر گرفته شده است در حالی که نمی توان آن را به معنای ازادی بت پرستی و ... مورد پذیرش قرار داد.
3. در مورد آزادی که طرح شد، موارد نقض نیز وجود دارد. مانند ماجرای گفتگوی امام با عبیدالله حر جعفی و ...
4. در مورد حق دسترسی به اطلاعات، و یا اطلاع رسانی نیز، احتمالا بتوان گفت جملاتی از امام علیه السلام مانند: مَنْ کَانَ بَاذِلًا فِینَا مُهْجَتَهُ، وَ مُوَطِّناً عَلَى لِقَاءِ اللَّهِ نَفْسَهُ، فَلْیَرْحَلْ مَعَنَا... نشان می دهند که ایشان قصد داشتند افراد محکم و شهادت طلبی گزینش شوند والا مشخص بود که مسیر، در انتها به شهادت ختم می شود. ضمن اینکه فضای عاشورا، فضای جنگی بوده است و روشن است که محرمانگی اطلاعات لازم بوده و در چنین فضایی، دسترسی به اطلاعات مجاز نخواهد بود.
پس از بیان نظرات ناقد گرامی، برخی از شرکت‌کنندگان نیز نکاتی را مطرح کردند که ارائه دهنده محترم در پاسخ به نکات و سؤالات مطروحه، مطالبی را بیان کردند.