کتاب ارشادالاذهان مرحوم علامه حلی یکی از کتابهای فقهی ای است که حاشیه های بسیار زیادی برای آن نگاشته شده است، از جمله این حواشی، حاشیه ملاعبدالله بهابادی یزدی است، لطفاً ارزیابی خود را از این حاشیه بیان فرمایید؟
حجت الاسلام والمسلمین رضا اسلامی
کتاب «إرشاد الأذهان» یکی از آثار به جامانده از علامه حلی میباشد که یک دوره فقه فتوایى مختصر و موجز از کتاب طهارت تا کتاب دیات را در بر دارد. در این اثر گرانسنگ از استدلال‌هاى متعارف اثرى دیده نمى‌شود. این اثر در طول تاریخ فقه شیعه مورد استقبال بسیاری از بزرگان قرار گرفته و شروح و حواشی متعددی بر آن نگاشته شده است که از جمله این شروح می توان به غایة المراد فی شرح نکت الإرشاد، تألیف شهید اوّل( م ۷۸۶ ق)، روض الجنان فی شرح إرشاد الأذهان، تألیف شهید ثانى( م ۹۶۶ ق)، مجمع الفائدة و البرهان فی شرح إرشاد الأذهان، تألیف محقق اردبیلى( م ۹۹۱ ق)، ذخیرة المعاد فی شرح الإرشاد، تألیف محقق سبزوارى( م ۱۰۹۰ ق)، نهج السداد فی خلافیات الإرشاد، تألیف شیخ یوسف بحرانى اشاره کرد.
مرحوم ملاعبدالله نیز یکی دیگر از بزرگان قرن دهم میباشد که بر این اثر ارجمند حاشیه ای نگاشته است. حاشیه ارشادالاذهان مرحوم ملاعبدالله تا جایی که بنده ملاحظه کردم، بخش عمده اش مربوط به مستندسازی برخی از آراء و اقوال است. یعنی مرحوم ملاعبدالله به بیان مستندات آراء و اقوال مطرح در ارشادالاذهان پرداخته است. البته بدون این که سند و منبع برای آن روایات را ذکر نماید.
نکتهای که در این حاشیه جلب توجه میکند، توجه بسیار زیادی است که ایشان به آراء شیخ طوسی دارند. بیان آراء اجتهادی خود در ذیل برخی از مباحث یکی دیگر از مطالب جالبی است که در حاشیه مرحوم ملاعبدالله به آن پرداخته است. برای مثال در بحث تداخل و عدم تداخل اغسال ضمن بیان اقوال مطرح ذیل این بحث از قول«تداخل مطلقاً جایز است»دفاع کرده است. با تجزیه و تحلیل مباحثی این چنینی میتوان مبانی اصولی مرحوم ملاعبدالله را به دست آورد. در بحث موالات نیز به بیان نظرات خود هر چند به صورت اجمال پرداخته است. به باور بنده با استقصاء این موارد میتوان داوری خوبی نسبت به ارزش علمی حاشیه ملاعبدالله بر ارشادالاذهان داشت.
یکی از کارهای بسیار خوبی که لازم است به آن پرداخته بشود قرار دادن این حاشیه در کنار حاشیه های دیگر است که به همان روش و سبک حاشیه نگاری نوشته شده است، تا قوت استدلال و بیان ایشان مشخص گردد.
به طور کلی با مطالعه حاشیه ارشادالاذهان آیا میتوان گفت ایشان دارای گرایش های اخباری بوده است یا نه؟
از مجرد حاشیه گرایش اخباری یا اصولی بودن ملاعیدالله کشف نمیشود. برای کشف این گرایش باید به بحث های اصولی و عقلی ایشان رجوع کرد. البته در متن حاشیه دیده شده است که ایشان استناد به آیه ای میکند که آن آیه مفسر به حدیثی نیست و مرحوم ملاعبدالله مستقلا به این آیه استناد کرده است که این خود دلیل محکمی بر اصولی بودن ایشان است. علاوه بر این اگر دیده شود که در بیان حدیث به سلسله سند و رجال حدیث توجه مینماید این نیز خود مویدی بر اصولی بودن این فقیه سترگ دارد.
علاوه بر این باید توجه داشت که خدماتی که حاشیه ها به متن می دهند، متفاوت هستند. برخی از حاشیه ها در صدد تسهیل متن هستند، برخی از حاشیه ها در صدد تعمیق متن هستند، برخی در صدد تکمیل متن هستند. در خصوص حاشیه ایشان هم باید دقت بیشتری کرد تا معلوم گردد نوع حاشیه چه نوع حاشیه ای است.
حاشیه نویسی بر متون اصیل چه فوائدی برای جامعه علمی دارد؟
سنّت حاشیه‌نویسی در فرهنگ اسلامی، متضمن فواید و دستاوردهای درخور توجهی بوده است. به‌طور کلی، حاشیه‌ها سیر تطور و تحول و تعامل علمی جامعه مسلمانان را نشان می‌دهند. یکی از مزیتهای حاشیه نویسی این است که در حاشیه نویسی بیشتر به موارد اختلافی پرداخته و کمتر موارد اشتراکی به بحث گذاشته میشود که در نتیجه آن هم صرفه جویی در وقت میشود و هم خیلی از مطالب تکراری، مطرح نمیگردد. یکی دیگر از مزیتهای حاشیه نویسی این است که در حاشیه نویسی مثار اختلاف به خوبی نشان داده می شود.
بزرگانی همچون شیخ بهایی نسبت «علامه» به مرحوم ملاعبدالله دادهاند، از طرفی دیگر خود مرحوم ملاعبدالله مدعی شده است که اگر بخواهم به توفیق خداوندی تمامی مسائل فقه را با ادله و براهین عقلیه طوری واضح و روشن می نمایم که ابدا جای رد و مجال چون و چرا نماند، آیا این خود دلالت بر قوت علمی ایشان ندارد؟
اگر مطالبی که از شیخ بهایی و مرحوم ملاعبدالله نقل شد، صحت داشته باشید باید گفت که این امور خود دلیل محکمی بر قوت علمی- اجتهادی مرحوم ملاعبدالله است، زیرا بزرگان ما به لوازم حرف خود ملتزم بوده و هستند. بنابراین نفس ادعا کردن علما خود سندی بر صحت ادعای آن بزرگواران به طور اجمالی محسوب میگردد.
با توجه به این که مرحوم ملاعبدالله در حوزه های علمیه به منطق مشهور می باشند و کتاب معروف حاشیه یکی از آثار ارزنده ایشان است از دیدگاه حضرتعالی منطق چه نقشی در اجتهاد مجتهد دارد؟
ممارست بر علم منطق دقت را افزایش می دهد، اما به باور بنده نقش تعیین کننده ندارد، ولی در قوت استدلال و تنظیم مطالب حتماً تاثیرگذار است.